اختلالات حرکتی ناشی از دارو (Drug-induced movement disorders - DIMDs) به مجموعه‌ای از واکنش‌های دارویی اشاره دارد که با عملکرد حرکتی غیرارادی یا غیرطبیعی مشخص می‌شود و ممکن است باعث ناراحتی جسمی، پریشانی روانی و یا اختلال در انجام وظایف حرکتی شود. بروز این اختلالات می‌تواند به صورت حاد (acute)، تحت حاد (subacute) یا دیررس (tardive) طبقه‌بندی شود. واکنش‌های حاد در عرض چند دقیقه یا چند روز پس از مصرف دارو رخ می‌دهند. بیش از نیمی از واکنش‌های دیستونیک حاد در ۴۸ ساعت اول و بیش از ۹۰٪ در ۵ روز اول پس از معرفی عامل ایجادکننده اتفاق می‌افتند. DIMDهای تحت حاد چند هفته پس از قرارگیری در معرض دارو بروز می‌کنند و اختلالات دیررس بین چند ماه تا چند سال پس از معرفی دارو رخ می‌دهند.
دامنه اختلالات حرکتی ناشی از دارو
دامنه DIMDها وسیع است و ممکن است شامل آکینزی (akinesia) / برادیکینزی (bradykinesia)، پارکینسونیزم (parkinsonism)، آکاتیزیا (akathisia)، میوکلونوس (myoclonus)، تیک (tics)، اپیستوتونوس (opisthotonus)، آتتوز (athetosis)، کوریا (chorea)، دیستونی (dystonia)، ترمور (tremor)، سندرم خرگوش (rabbit syndrome) و دیسکینزی دیررس (tardive dyskinesia) باشد. سایر DIMDها شامل سندرم نورولپتیک بدخیم (neuroleptic malignant syndrome) هستند که تهدیدکننده زندگی است.
ویژگی‌های بالینی و علل
برخی از DIMDها خوش‌خیم و گذرا هستند و با کاهش یا قطع دارو برطرف می‌شوند. این بهبود می‌تواند به تدریج در طول ماه‌ها یا سال‌ها رخ دهد. با این حال، سایر اختلالات مانند سندرم نورولپتیک بدخیم می‌توانند تهدیدکننده زندگی باشند و دیسکینزی دیررس می‌تواند مادام‌العمر باقی بماند. DIMDها می‌توانند در هر سنی رخ دهند، اگرچه واکنش‌های دیستونیک حاد در مردان جوان‌تر شایع‌تر هستند. زنان و بیماران مسن‌تر در معرض خطر بیشتری برای پارکینسونیزم قرار دارند.
داروهای عامل
DIMDها عمدتاً توسط داروهای نورولپتیک که گیرنده‌های دوپامین را مسدود می‌کنند یا انتقال دوپامینرژیک را مختل می‌سازند، ایجاد می‌شوند. آنتی‌سایکوتیک‌ها (antipsychotics) معمولاً عامل اصلی هستند، اما سایر عوامل مسدودکننده دوپامین با کاربردهای ضدتهوع یا گوارشی مانند دروپریدول (droperidol)، متوکلوپرامید (metoclopramide) و پروکلروپرازین (prochlorperazine) نیز باید مورد توجه قرار گیرند. در طول درمان با آنتی‌سایکوتیک‌ها، اختلالات حرکتی با بالاترین فراوانی در آنتی‌سایکوتیک‌های نسل اول (معمولی) مانند هالوپریدول (haloperidol) و تیوثیکسین (thiothixene) و مشتقات فنوثیازین از جمله فلوفنازین (fluphenazine) و تریفلوپرازین (trifluoperazine) رخ می‌دهد. داروهای آنتی‌سایکوتیک نسل دوم (غیرمعمول) مانند ریسپریدون (risperidone)، آریپیپرازول (aripiprazole)، آسناپین (asenapine)، کوئتیاپین (quetiapine)، کلوزاپین (clozapine)، ایلوپریدون (iloperidone) و الانزاپین (olanzapine) با نرخ کمتری اختلالات حرکتی را ایجاد می‌کنند. آنتی‌سایکوتیک‌ها اغلب علائم خارج هرمی (extrapyramidal symptoms) مانند آکاتیزیا، پارکینسونیزم و دیستونی‌ها را القا می‌کنند. سایر داروها مانند لیتیوم (lithium)، والپروات (valproate)، مهارکننده‌های بازجذب سروتونین انتخابی، محرک‌ها، تترا بنزین (tetrabenazine)، رزرپین (reserpine) و ضدافسردگی‌های سه‌حلقه‌ای نیز می‌توانند مرتبط باشند. داروی ضدپارکینسون لوودوپا (levodopa) توانایی قابل توجهی در ایجاد اختلال حرکتی دارد.